Vorm

In eerdere oefeningen onderzochten we een voorwerp door de vorm te tekenen in lijnen.

Maar een ding is natuurlijk meer dan dat. Het heeft vooral ook volume.

Uit de serie Mondo Cane van Thomas Roma

Schaduwvorm

In de 2e module hebben we al even gekeken naar de vormen die schaduwen kunnen laten zien, zoals je eerder zag bij de oefening met een prop papier, of bij de schaduw/tekeningen van Vincent Bal. En van vroeger ken je vast nog wel een paar schaduwvormen die je met je handen kunt maken in een lichtbron: met twee handen toverde je zo een konijn tevoorschijn.

Deze schaduwsoort heet de slagschaduw en zegt vooral iets over de positie van een voorwerp in de ruimte. Gek weetje*)

Een andere belangrijke schaduwvorm is eigen schaduw. Dat is de schaduw op het voorwerp zelf en die geeft vooral informatie over de vorm van een voorwerp.

Licht, schaduw en vorm

Dankzij het licht dat er op valt, zien we dat een voorwerp driedimensionaal is en dat het een vorm heeft. Zonder licht en de bijbehorende schaduwen zouden alle voorwerpen plat lijken.

In een korte demonstratie laat ik hieronder zien waarom schaduw in een tekening zo belangrijk en handig kan zijn.

-> Hoe je met een paar simpele ingrepen -waaronder het aanbrengen van schaduw- een voorwerp in één klap vorm en context kan geven:

In bovenstaande demonstratie heb ik de schaduw er snel en globaal arcerend ingekrast.

Maar hoe geleidelijker de schaduwovergang getekend wordt hoe sprekender het voorwerp lijkt. Daarover gaat ook de laatste opdracht van deze pagina.

Het tekenen van de schaduwen is essentieel voor een levendige tekening. Hoe meer schaduwtinten hoe ruimtelijker je tekening.

Hieronder volgen een aantal oefeningen, die je aan de ene kant laten de kracht van schaduw wil laten ervaren, en aan de andere kant vooral je rechterhersenhelft wil aanspreken en zo je linkerhersenhelft weer even rust gunnen.

Schaduwvlakken

Het kijken in lossen vormen van kleurvlakken kan een goed hulpmiddel zijn om scherp te kijken en daarbij vooral een beroep te doen op je rechterhersenhelft.

Om te beginnen een paar oefeningen om dit uit te proberen.

Hierbij geef ik de suggestie om witte voorwerpen te gebruiken, zodat je niet afgeleid wordt door kleur of decoratie. Een later moment kun je dit ook eens met voorwerpen proberen met verschillende kleuren.

Oefening: tekenen in vlakken (grafisch)

Door het licht en de schaduw te vertalen naar zwarte óf witte vlakken, waardoor een grafisch effect ontstaat

Je hebt nodig:

een paar verschillende witte voorwerpen zonder decoratie: witte kopje, bord, beeldje, vaas (of in een lichte tint) en een vel stevig wit papier, grof gekreukt.
A4 papier of groter
een zwarte stift (of conté krijt)
een lamp

Maak een stilleven van je voorwerpen en plaats er een lamp op. Hierdoor ontstaan er duidelijke schaduwen óp en van je voorwerpen, eigen schaduwen eén slagschaduwen. Schets heel lichtjes de contourlijnen van je stilleven.

Daarna werk je de tekening uit in zwart/wit-vlakken.

Het lichtste deel van je stilleven komt overeen met het wit van het papier en het donkerste deel met je zwarte stift (of conté-krijt als je op A3 of groter werkt)Alle grijze schaduwtinten zet je om te zetten in wit of zwart. Je vertaalt hierbij alle zichtbare de grijstinten naar óf zwarte óf witte vlakken. Je maakt er dus een keuze in of je een grijstint donker vindt -dan maak je 'm zwart- of licht -dat laat je 'm wit-. Probeer echt in vlakken te tekenen, niet in streepjes of arceringen.-> Het kan je helpen om je ogen een beetje dicht te knijpen en door je oogharen te kijken.

getekend door cursiste Anke

Hierboven zie je een voorbeeld van een cursist.

Zoals je hier ook ziet, zullen er af en toe abstraheringen in de tekening ontstaan, omdat schaduwen door elkaar gaan lopen en één vorm worden. Dat is helemaal prima.

Dus laat je linkerhelft zich maar weer ontspannen: ook deze tekening kan echt weer niet echt lijken op het stilleven.

In vlakken kijken

Je kunt een voorwerp ook bekijken als een verzameling kleur- of schaduwvlakken.

Hieronder een laagdrempelige oefening:

Oefening: tekenen in kleurvlakken stap voor stap

Je hebt nodig:

A4 papier of groter
potlood
evt. 4 kleurpotloden die verwant zijn, van licht naar donker. In het filmpje gebruiken we: donkergeel, licht groen, neutraal/donker groen, zwart
het filmpje hieronder (liefst op laptop of computer)

In deze oefening ga je NIET uit van de grote vorm, maar je bouwt het beeld langzaam op vanuit kleurvlakken, die in elkaar passen als een puzzel.

Laat je hiervoor meenemen door de instructies in de video en teken tegelijkertijd mee.

NB: Bekijk 'm niet vooraf helemaal. Je linkerhersenhelft wil graag doorspoelen om te kijken waar het heen gaat. Hij wil graag zekerheid. Maar geef daar niet aan toe. Zo geef je je rechterhersenhelft de ruimte om goed te kijken.

Je tekening is klaar. Je hebt 'm opgebouwd uit losse vlakken, die als puzzelstukken in elkaar passen.

Door deze oefening wilde ik je een omgekeerde manier van werken laten ervaren: meestal teken je van groot naar klein, van het overzicht naar de details. Eerst de grote buitenvorm, die je dan verder uitwerkt.

Nu heb je een beeld kunnen opbouwen uit delen. Zo kun je ieder beeld of voorwerp bekijken als een verzameling losse onderdelen en die stuk voor stuk bestuderen. Door je te focussen op de abstractere kleine vormen, kijk je gerichter, want met je rechterhersenhelft.

Probeer maar eens uit of deze manier van tekenen -waarbij kleinere vormvlakken samen als een puzzel een geheel vormen- jou behulpzaam is.

Variaties:

De kleurvlakken in het filmpje kun je ook tekenen in vormen, met alleen lijn.
Deze kleurvlakken kun je ook uit gekleurd papier knippen, i.p.v. tekenen.
Een stap verder: kleurvlakken kun je ook vertalen naar grijstinten en knippen uit grijs papier.

In het laatste geval hebt dan een groot vel middengrijs-kleurig papier nodig, zwart, wit en twee of drie andere grijstinten, van licht- naar donkergrijs. Verder een schaar en lijm.

In deze oefening vertaal je de kleurvlakken naar donker en licht, in verschillende grijstinten.

Probeer het eens met je fruitschaal!

geknipt door cursiste Klaartje

Het is als beeldhouwen in papier, doordat je telkens iets weg kunt knippen tot je de juiste vorm hebt. En als je te veel hebt weggehaald, kun je ook weer stukjes papier opnieuw toevoegen. Zoals je ook kunt zien in bovenstaande 'tekening' van Klaartje. (Te zien bij de peer, als je op de foto klikt.)

Ruimtelijke vorm: volume

Een voorwerp zien we 3D dankzij het licht dat er op valt. Zonder schaduw zou alles er plat uitzien. De schaduw brengt je tekening tot leven.

De eigen schaduw op het voorwerp zelf geeft de vorm aan:

- bij een rond oppervlak lopen de grijstinten geleidelijk over

- bij een hoekig oppervlak krijg je scherpere overgangen

De slagschaduw geeft informatie over de positie van het voorwerp.

Oefening: ruimtelijk, door zo veel mogelijk grijstinten.

Het doel van deze oefening is de tekening zo ruimtelijk en natuurlijk mogelijk te maken, door zoveel mogelijk schaduwtinten te tekenen op het voorwerp zelf.

Je hebt nodig:

Een paar voorwerpen zonder decoratie met een duidelijke vorm, liefst wit
A4 papier of groter
Potlood
evt. een lamp

Maak een opstelling van je voorwerpen. Je kunt er eventueel een lamp op zetten voor een sterkere schaduwwerking.

Teken eerst de grote lijnen en vul daarna de eigen schaduw in met je potlood, door zoveel mogelijk gradaties in grijstinten (minimaal vier) te maken, met een zo natuurlijk mogelijke overgang.

Niet door globaal krassen, maar door de grijstinten zo veel mogelijk in elkaar over te laten lopen van licht naar donker. Als je je potlood meer achteraan vasthoudt kun je makkelijker zachter over je papier 'aaien'.

Daarnaast geef je ook de slagschaduwen aan. Die volgen de vorm van de ondergrond: op een bolle ondergrond ziet de slagschaduw van een voorwerp er anders uit dan op een rechte ondergrond.

De witste delen -de belichte delen- van je voorwerp zijn dus het wit van je papier. -> Eventueel kun je die op het laatst nog even 'schoon' gummen als ze wat zijn grauw zijn geworden.
Laat de schaduwen -vooral bij een bol voorwerp- zo geleidelijk mogelijke in elkaar overgaan. Je zult zien dat het voorwerp daar meer volume door krijgt. Maakt je voorwerp een knik, dan zul je zien dat de schaduw een duidelijke grens heeft.
Let op de verschillen in licht en schaduw bij voorwerpen met een verschillende structuur: is een voorwerp mat, glad, glanzend of harig, dan zie je dat heel goed terug in de eigen schaduw. De eigen schaduw geeft dus ook informatie over het huidoppervlak.

-> Je kunt deze oefening dus ook nog eens uitvoeren met voorwerpen met een uiteenlopende structuur.

Als het kijken in vlakken je helpt, kun je ook eerst de donkerste schaduwen aangeven, en van daaruit -steeds lichter- de verschillende gradaties in grijs aanbrengen.

Voor een later moment: grijstinten arceren. Tijdens de les getekend door Klaartje

Er valt nog veel meer te vertellen over (het effect van) schaduw en verschillende soorten schaduwwerking. Dit gaat voor nu te ver. Onderwerp voor een verdiepende cursus over schaduw.Over sfeer, dramatiek, arceren, glimlichten, lichtbreking ...

*) Gek weetje over je schaduw

Hersenen zien schaduw als lichaamsdeel.

In 2003 bleek uit wetenschappelijk onderzoek dat onze hersenen de schaduw die ons lichaam werpt -onze slagschaduw dus- te beschouwen als onderdeel van het lichaam. Als we zien dat iets onze schaduw dreigt te raken, registreren de hersenen dat het lijf zelf geraakt wordt.

-> Zie ook de foto boven uit de serie Mondo Cane van Thomas Roma: zag jij de schaduwhond in de snelligheid ook aan voor (een van) de echte hond(en)?

Een tipje van de schaduw