Inleiding: inspiratie uit het Oosten

In Japan is het een belangrijke kunstvorm: sumi-e, tekenen met gewassen inkt en penseel.

De zwarte inkt wordt vermengd met water tot alle mogelijke tinten ervan, van puur zwart tot de lichtst mogelijke grijstint.

Een schildering wordt in enkele bewegingen op (rijst)papier gezet. Hierbij wordt het onderwerp teruggebracht tot z'n essentie en is elk overbodig detail weggelaten.Deze manier van schilderen -die veel concentratie en oefening vraagt- gaat meer dan tweeduizend jaar terug en is verbonden aan verschillende regels en tradities,

Er zijn zelfs Japanse meesters die hun hele leven wijden aan het schilderen van een cirkel, de ensō, dat als spirituele beoefening beschouwd binnen het zenboeddhisme.

Bij Sumi-e is de keuze van de materialen heel belangrijk: het juiste rijstpapier, de penselen, de inkt en de inktsteenDaarnaast spelen ademhaling, lichaamshouding en de manier waarop je je penseel vasthoudt, een belangrijke rol.

Aan Sumi-e zou je een uitgebreide cursus op zich moeten wijden om het te leren.In deze module laten we ons er alleen door inspireren.

Wat ik in deze les van Sumi-e wil meenemen is de spontane manier van werken, waarbij je in enkele bewegingen de essentie van je onderwerp probeert te vangen.

Misschien heb je vorige les gemerkt dat concentratie en aandacht hiervoor in je voordeel kunnen werken.

Inkt als tekenmateriaal

Inkt kun je op verschillende manieren gebruiken.

Bijvoorbeeld:

Op de klassieke manier, met een kroontjespen of rietpen om pentekeningen te maken. Wellicht deed je dit ooit op de middelbare school.Vaak teken je dan een voorstelling voor met potlood en werk je vooral uit in lijnen, arceringen en misschien met punten. Af en toe een zwart vlak. Deze manier van tekenen wordt vaak door illustratoren gebruikt.
Je kunt ook tekenen met inkt en een penseel, geïnspireerd op sumi-e:

Cursist Steffie speelt met inkt...

- Het penseel

Hierbij gebruik je bij voorkeur een zacht penseel die in een punt toeloopt

zoals een Chinees of Japans penseel (met lange haren die in een punt lopen)

of een rond aquarelpenseel (ook met een punt).

-> Met het puntje kun je dunne lijnen tekenen, maar door te variëren in de druk kunnen je lijnen breder worden, tot zelfs een groter vlak als je met de zijkant van de haren schildert. Dat kan je eerst even uitproberen in de eerst volgende oefening.

- De inkt

Verder heb je natuurlijk inkt nodig. In deze les beperk ik me tot zwarte inkt.

Hiervoor kun je Oost-Indische inkt gebruiken. Deze is watervast en lichtecht. Maar gaat dus ook niet uit je kleren als je knoeit.

Verder zijn andere soorten inkt -kalligrafie inkt, tekeninkt, vulpeninkt- ook prima.

Oefening 1: Je penselen uitproberen:

In de 1e oefening gaan we onze penselen uitproberen.

Ik kies een paar aquarelpenselen - een grote en een kleine ronde met een punt en een platte- en een of twee Chinese penselen.

Eventueel kun je ook een penseel met stugger haar (varkenshaar) uitproberen. Onderaan heel kort meer over de haarsoorten *)

Wanneer spreek je van penselen en wanneer van kwasten? Daarover lees je meer bij **)

-> Daarnaast kun je klaarzetten: pot water om je penseel uit te spoelen, een doekje en papier.

Dat papier kan je schetsboek zijn, of bv. wat dikker papier met meer structuur.

Je kunt je penselen onderzoeken door

door het schilderen van golven, cirkels, lijnen
te schilderen met meer of minder druk
met meer inkt of water, of juist droog
met de punt of de zijkant
enz.

Neem je penseel maar lekker uit wandelen! :-)

Zet gerust rustgevende muziek op, pak er een kop thee of koffie bij, en hou het licht en speels.

In onderstaande video experimenteer ik met je mee:

Oefening 2: spelen met inkt

Experimenten om je materiaal te leren kennen.

Het is goed om eerst je materiaal te leren kennen, door er mee te spelen: te tekenen, te vloeien, te smeren, sporen te maken met verschillende hulpmiddelen, te verdunnen, te poetsen, te stempelen, te druppelen en wat je zelf spelenderwijs nog meer ontdekt.

- De inkt kun je met verschillende hoeveelheden water verdunnen, en zo verschillende grijstonen maken (wassingen)-> Daarvoor kun je een mengbakje met verschillende vakjes gebruiken, zoals bij Steffie in de foto. Maar eierdopjes, borrelglaasjes of jampotjes zijn daarvoor ook prima.

Naast de inkt heb je nodig:

Papier, eventueel verschillende soorten en diktes. Printpapier is te dun. Rijstpapier en aquarelpapier zijn hiervoor het meest geschikt. Maar tekenpapier is prima om op te experimenteren
oude kranten o.i.d om je papier op te leggen
penselen: zachte penselen zoals aquarel-penselen of Chinese/Japanse penselen
een doekje, om je penselen tussendoor droog te deppen
een pot met schoon water
mengbakjes, om verdunningen te makenVerder kun je alles gebruiken waarmee je sporen kunt maken:

bijvoorbeeld sponsje, veren, wattenstaafjes, pipetjes, draad, een rietje, een doekje en alles wat je zelf nog kunt bedenken….. (bv. een kaars om je papier plaatselijk in lijnen of vlakken waterafstotend te maken, zodat de inkt daar niet hecht.)

Nu kan je helemaal los met het spelen met inkt. Er zijn namelijk geen regels!

Als je geen idee hebt hoe je te werk kan gaan, laat ik in onderstaand filmpje weer van alles zien. Maar ik ben hier niet volledig en uitputtend. Wellicht dat de aanwijzingen daaronder je ook op ideeën brengt.

Bereid je maar voor op verrassingen!

Veel plezier!

Nog wat ideeën:

werken met wassingen (verschillende verdunningen)
nat in nat, zodat het vloeit
verschillende lagen over elkaar, over een nog natte laag óf over een al droge laag
een vlak met water nat maken en daarin tekenen met penseel of rietpen
poetsen met een doekje
stempelen met ...?
de inkt laten vloeien, door druppels over je papier te laten lopen
eerst met kaarsvet tekenen en daar met inkt overheen
in je papier krassen met een scherp voorwerp en daar weer een lichte inktwassing over aanbrengen
een veer met inkt als tekenmateriaal
weghalen met doekje/tissue
zout in natte verdunde inkt sprenkelen
uitproberen op verschillende soorten papier: zuigend/glad/met relief/dun/stevig/etc
En alles wat jij zelf nog kan verzinnen

NB: Pas alleen wel op voor vlekken in je kleding!

*) HaarsoortenOver penselen valt veel te vertellen. Hier beperkt ik me door kort iets te vertellen over de haarsoorten van penselen voor waterige verfsoorten, zoals aquarelverf of inkt.

Een waterig schildermateriaal vraagt om haar dat veel vocht vast kan houden en kan vloeien. Dat bestaat in echt haar en in kunsthaar. Deze haren zijn zacht en dun.

De echte dierlijke haren zijn voor aquarel bij voorkeur marterhaar, omdat dat een heel mooi puntje geeft. Marterhaar is wel kostbaar. Verder is er runderhaar -ook wel imitatiemarter genoemd- maar dat geeft lang niet zo'n mooie punt. Verder wordt ook eekhoornhaar gebruikt, omdat dat extra veel vocht kan vasthouden. Het voordeel van echt dierlijk haar is dat die schubjes heeft, waardoor het water en inkt nóg beter kan vasthouden.Kunsthaar -vaak nylon- heeft die schubjes niet. Gelukkig zijn er goeie nylon penselen met heel dunne haren. Daardoor

loopt het water niet meteen weg, maar wordt het door de capillaire werking omhoog gezogen en vastgehouden.

**) Penselen of kwasten?Wat ik geleerd heb van een penselenfabrikant is dat penselen gebruikt worden door kunstschilders. Ze kunnen zowel zacht haar hebben als varkenshaar. Kwasten worden gebruikt door huisschilders, om kozijnen te schilderen. En zo hanteer ik de benamingen ook.

Maar hierover blijken de meningen verdeeld:Voor sommige kunstenaars hebben penselen zacht haar en heten penselen met varkenshaar kwasten. Een kwestie van naamgeving.

Spelen met inkt en penseel